معماری شیوه آذری ( تیموریان ) 

سرزمین آذربایجان در معماری ایران در رده نخست اهمیت جای دارد چرا که سه شیوه معماری ایران (پارسی ، آذری ،‌ اصفهانی ) از آنجا سرچشمه گرفته و به سراسر کشور رسیده است. که نخستین بار آن در زمان ورود آریایی ها به ایران شکل گرفت. اما بار دومی که آذربایجان پدید آورنده شیوه ای نو در معماری ایران شد پس از یورش خونین مغول بود. این یورش سراسر ایران را از هنرمندان و معماران تهی ساخت. هنگامی که ایلخانان مغول خواستند یا نیاز پیدا کردند که ویرانی های نیاکانشان را باز سازی کنند یا دست کم به خاطر نیازی که به کاخ و خانه و حمام و... در پایتخت خود داشتند ، معماران را از سرزمیین خود فرا خواندند. این بار از آمیزش ویژگی های معماری مرکز ایران و جنوب با سنت ها و روش هائی که از روزگاران کهن ، بومی آذربایجان شده بود ، شیوه معماری پدید آمد که به درستی نام « شیوه آذری » به خود گرفت و در سراسر ایران و کشورهای همسایه به کار رفت.

شیوه آذری دارای دو دوره است : دوره نخست از زمان هولاکو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن از زمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می شود.

ویژگی های معماری شیوه آذری

1. افت کیفیت در ساختمان سازی

2. اشتباه در معماری ( به علت از بین رفتن معماران و هنرمندان زبده )

3. رواج پیمون بندی (به علت نیاز شدید کشور به ساختمان سازی )

4. ساخت ساختمان های چهار ایوانی

ویژگی های تزئینی این دوره

1. ساخت گنبد های خیاره ای ( مقبره گوهرشاد )

2. ارتفاع زیاد گریو گنبد.

3. اجرای تزئین بعد از اتمام سفت کاری

4. ادامه یافتن مناره تا روی زمین ( مسجد گوهرشاد)

5. رواج استفاده از کاشی های هفت رنگ و معرق

گنبد سلطانیه ، مسجد جامع یزد ، مسجد علیشاه ، مسجد گوهر شاد ، مدرسه غیاثیه ، مسجد کبود و ...

آثار بازمانده:
ویلبر فهرستی مشتمل بر بیش از 100 اثر ساختمانی با توصیف موجز هر یک همراه با تصاویری از آنها عرضه کرده است. برخی از این آثار عبارتند از: شاه ‎چراغ (شیراز)، امامزاده یحیی (ورامین)، میل‎رادکان (88 مشهد)، پیر بکران (لنجان اصفهان)، غازانیه (تبریز)، رَبع رشیدی (تبریز)، جامع نطنز، آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی (نطنز)، آرامگاه محمد الجایتو (سلطانیه)، جامع علیشاه (تبریز)، هارونیه (طوس)، مسجد جامع ورامین، شبستان مقبره امام‎ رضا(ع)، مقبره حمداللّه مستوفی (قزوین)، مسجد جامع سمنان، سردر مسجد جامع اصفهان.
پیرنیا با توسّعی که در دامنه زمانی این سبک قایل است شاهکارهای بازمانده آن را چنین می‎شمرد: آرامگاه خدابنده، مسجد گوهرشاد، جامع ورامین، جامع یزد، جامع نطنز، مسجد خواجه نصیر مراغه و شمار بسیاری از امامزاده‎ها که در زمان صفویان به آرایش آنها افزوده‎اند.

مسجد جامع یزد

بدون تردید مسجد جامع کبیر یزد یکی از شاهکارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید که تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است. این بنا مشتمل بر یک ایوان رفیع، گنبدخانه، دو شبستان تابستانه در طرفین آن دو گرم خانه در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مستطیل شکل و دو پایاب است

گنبد علویان

این بنا شیوهظای رازی و آذری دارد و در مرکز شهر همدان قرار گرفته است با نقشه مربع شکل.

در مورد اینکه این ساختمان در زمان سلجوقیان ساخته شده یا در دوره مغول، اختلاف عقیده وجود دارد.ساختمان دارای خصوصیاتی است که بی شباهت به دوره سلجوقی نیست. طرح های هندسی سفالی و کتیبه های دارای حروف سفالی و طرح آجر چینی شبیه کار سلجوقیان در مراغه است و حتی شباهت بیشتری به جزئیات تزئینی مقبره مومنه خاتون در نخجوان دارد.

در این ساختمان طرح ها و تزئینات مفصلتر و پرکارتر از دوره سلجوقی به شرح زیر دیده می شود:

اول نحوه شکستن صفحه دیوارهای داخلی و خارجی و درآوردن طاق نما و طاقچه های سه بعدی از آنها است.

دوم کثرت نیم ستون ها و قالبگیرها،

سوم تزیینات گچبری است که در آن نقش های معمولی دوره سلجوقی به طریقی شبیه به نقشه های دوره مغول به کار برده شده است. گچبری برجسته در انحناهای معکوس زیاد مانند آن است که از حاشیه خارج می شود و با مقایسه، دقت ، ظرافت، و نازک کاری سلجوقی سست به نظر می آید

حرم امام رضا

مجموعه بناهای حرم مطهر حضرت رضا ( ع ) مثل مسجد جامع اصفهان موزه معماری ایران است. در این مجموعه از شیوه های مختلف آثاری مشاهده می شود، اما قسمت اعظم آن از شیوه آذری و اصفهانی است. بسیاری از قسمت های مجموعه در طول تاریخ از بین رفته که 25 سال قبل بکلی بازسازی شده است. آستان قدس رضوی شامل مجموعه بناهای زیر است: حرم مطهر که در زیر گنبد طلا قرار دارد، صحن عتیق، صحن جدید، مسجد عظیم گوهرشاد، مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دو در، موزه و کتابخانه، آرامگاه شیخ بهایی، دارالحفاظ، دارالسیاده، توحید خانه، مسجد بالاسر، گنبد الله وردیخان، دارالضیافه، گنبد حاتم خانی، دارالسلام، دارالسرور، مدرسه میرزا جعفر، مدرسه مستشار، سقاخانه زرین.

مسجد کبود تبریز

این مسجد یکی از معروفترین مساجد ایران است. نام دیگر این مسجد مسجد جهان شاه است زیرا در زمان ابوالفظر جهان شاه از طایفه قراقویونلو در قرن نهم هجری ساخته شده است.

به دلیل کاربرد زیاد کاشی به رنگ های لاجوردی و آبی در نماسازی، مسجد نام کبود را به خود گرفته و به جهت آب و هوای سرد تبریز این مسجد یکی از مساجد تمام مسقف ایران است. ایوان ورودی آن مانند مساجد دوره مغول و تیموری جلوتر از دیوارهای اطراف آن است. سطح بنای مسجد از کوچه اصلی به ارتفاع 5 پله بلندتر است. کتیبه های مسجد با خط ثلث و نسخ بسیار عالی نوشته شده و قبلا" 9 گنبد بر روی قسمتهای مختلف بنا و بخشهای گوناگون داشته و بناهای الحاقی دیگر نیز ضمیمه آن بوده است که به دلیل وقوع چند زلزله و عدم توجه سلسله های بعدی قسمتهای زیادی از آن تخریب شده است و اثری از آن ها باقی نیست. جهانشاه و تعدادی از خانواده او که توسط اوزون حسن پادشاه آق قویونلو قتل عام شدند در این مسجد مدفون هستند.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

شیخ صفی الدین اردبیلی، جد شاه اسماعیل صفوی و از مشایخ و عرفای بزرگ ایران است که پس از وفاتش در همان خانقاهی که در آن زندگی می کرده به خاک سپرده می شود. ( قرن 8 هجری قمری ) شاه اسماعیل صفوی نیز پس از فوت در نزدیکی شیخ صفی دفن می شود و مقبره ای برای او ساخته می شود و بسیاری از بزرگان و بستگان سلسله صفوی در اطراف بقعه به تدریج دفن می شوند: به این ترتیب مجموعه ای به وجود می آید که پادشاهان صفوی از جمله شاه طهماسب و شاه عباس در توسعه و احیاء این مجموعه کوشش می نمایند.

آثار معروف این مجموعه عبارتند از: گنبد معروف به الله .. الله که بر روی قبر شیخ صفی قرار دارد، گنبد مقبره شاه اسماعیل، گنبد مقبره حرم خانه، گنبد چینی خانه که محلی برای نگهداری انواع ظروف چینی است که ابعاد ظروف در دیوار تعبیه شده است.

مسجد جامع عتیق شیراز

بنای اولیه این مسجد را به عمرولیث صفاری ( قرن سوم ) نسبت می دهند. این مسجد به نام های عتیق ، مسجد جمعه، مسجد جامع و مسجد آدینه نیز نامیده می شود و قدیمی ترین مسجد جامعی است که در فارس بنا شده است.

آستانه شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان

آستانه شاه نعمت الله ولی در روستای ماهان در فاصله چهل کیلومتری کرمان و در کنار راه اصلی کرمان به بم قرار گرفته است. این بنا در عین سادگی به دلیل جنبه های روحانی و عرفانی آن، دارای ارزش تاریخی است.

گنبد فیرو زه ای آن با نقش های هندسی در حاشیه کویر مانند ستاره ای می درخشد. دارای دو صحن در امتداد یکدیگر است که گنبدخانه در وسط آن ها قرار گرفته است

شهر سلطانیه

در محل کنونی دهکده سلطانیه و در میان خانه های روستایی، بنای گنبد سلطان محمد خدابنده با عظمت تمام خود نمایی می کند. در زمان ایلخانان مغول، در این ناحیه شهری به وجود آمد که با سرعت شگفت آور در شمار یکی از آبادترین شهرهای جهان قرار گرفت. در این منطقه مرتع و چمن زاری طبیعی سطح زمین را پوشانده که از زمان های گذشته چراگاه احشام و مرکز پرورش اسب و محل تشکیل اردوگاه بوده است. نام قدیمی این محل را در زمان ایلخانان به ترکی مغولی « قنقورآلانگ » یعنی چمن زار یا شکارگاه شاهین می گفتند و در طول سال و در فصل های مقتضی ایلخانان و سرداران آن ها هنگام رفت وآمد بین آذربایجان و عراق مدتی در آنجا توقف می کردند. ارغون خان که از نیمه قرن هفتم حکومت داشت درصدد برآمد در این محل شهر جدیدی بسازد و با این فکر ساختمان حصار شهر را شروع کرد لیکن عمر وی وفا نکرد و کار بنای شهر ناتمام ماند تا اینکه فرزند کوچکش اولجایتو که در اوایل قرن هشتم هجری قمری بعد از برادر خود غازان خان به پادشاهی رسید، کار پدر را دنبال کرد و به احداث شهر جدید پرداخت. اولجایتو به واسطه نفوذ یکی از زنانش به دین اسلام گروید و نام محمد را برخود نهاده و در اعتلای شعائر این دین کوشش فراوان کرد. اولجایتو دستور داد تا مهندسان و معماران و سایر اهل فن از تمام کشورهای تابعه او روانه آن دیار شده در آن جا اقامت کرده و به کار بنای شهر بپردازند. طرح و نقشه شهر به وسیله وزیر دانشمند او خواجه رشید الدین فضل الله انجام گرفته بود. او فرمان داد بناهای بسیاری شامل مسجد و کاخ و دارالشفاء و مدرسه و ... بسازند. مسجدی که به خرج سلطان بنا گردید، از مرمر و چینی ساخته شده بود. قصر شاهی شامل یک کاخ اصلی بود به صورت یک کلاه فرنگی بزرگ ( تک بناهای ایوان دار که اطراف آن ها باز و سقف شیبدار هرمی شکل مانند کلاه فرنگی دارند ) که اطراف آن را از دوازده کاخ کوچکتر احاطه کرده بود. تمام این مجموعه در حیاطی قرار داشت که از سنگ مرمر مفروش شده بود. از میان تمام ساختمان های این شهر جدید، بنای باشکوه تر و عظیم تر بنای آرامگاهی است که به دستور سلطان در مرکز شهر برای او ساخته بودند.

به این ترتیب سلطانیه، بعد از تبریز بزرگترین و پرجمعیت ترین شهر امپراطوری وسیع ایلخانی گردید. شهر سلطانیه به همان سرعتی که به وجود آمد و رونق گرفت، پس از سقوط دولت ایلخانی که با مرگ سلطان ابوسعید روی داد، راه زوال پیش گرفت. شهر با عظمت سلطانیه با همه حوادث طبیعی و دگرگونیهای سیاسی تا پایان دولت صفوی هنوز به صورت شهر کوچکی با نعمت فراوان مطرح بود.

اکنون تنها اثر مهمی که از آن همه بناهای باشکوه عهداولجایتو در شهر سلطانیه به جای مانده بنای عظیمی است که به گنبد سلطان محمد خدابنده معروف است. اولجایتو پس از طرح سلطانیه فرمان داد تا آرامگاهی به همان عظمت برای او در مرکز شهر بسازند. طرح بنا هشت گوش است و بنایی که اکنون به نام تربت خانه معروف است، به آن افزوده شد.

ارتفاع بنا از نوک گنبد تا کف زمین در حدود 52 متر و قطر داخلی آن نزدیک به 25 متراست  و ضخامت دیوارهای اصلی که پایه های بنا را تشکیل می دهد، به هفت متر میرسد. گنبد آن دو پوسته پیوسته است. دیواره های اصلی بنا اگر چه قطور بوده و ضخامت آن ها به 7 متر می رسد. ولی وجود 8 طاق رفیع وسیع که دیوارها را از هم جدا می سازد، باعث شده که بنا خشن جلوه نکند. در هشت گوشه فوقانی بنا، هشت مناره ظریف وجود داشته که گنبد را دربرگرفته و این منظره از دور شکل جالبی دارد. امروزه از این هشت مناره فقط بقایایی برجای مانده است تمام سطح گنبد پوشیده از کاشی های فیروزه رنگ بوده و قسمت تحتانی و قاعده گنبد با خطوط کوفی مربع با کاشی گره سازی شده و تا زمان ناصرالدین شاه ( تقریبا" یک قرن پیش ) تمام تزئینات کاشی کاری گنبد دست نخورده باقی مانده بود. لکن امروزه قسمتهای زیادی از آن فروریخته است. تمام بدنه مناره ها که در اطراف گنبد قرار داشت و همچنین مقرنس کاریهای قسمت فوقانی دیوارهای خارجی از کاشی های فیروزه ای و کبود و لاجوردی تزئین یافته بود که اکنون قسمتهایی از آن که از دسترس خارج بوده محفوظ باقی مانده است. در ضلع جنوبی بنای اصلی، بنایی چهارگوش ساخته شده که امروزه به نام تربت خانه معروف است و اولجایتو در آنجا دفن شده است. به طور خلاصه می توان گفت بنای گنبد سلطانیه اوج تکاملی از سبک معماری آذری در ایران است. این بنا جزو بهترین آثار معماری ایران بوده و مورد توجه مه کارشناسان معماری و هنری جهان است.

دوره تیموری و سبک آذری

همانطور که در بحث شیوه رازی بیان شد، به دلیل طولانی شدن حکومت سلجوقیان و همچنین وسعت قلمرو آنها تقریبا" اکثر بناهای رازی مربوط به سلجوقیان است. در شیوه آذری نیز پس از حمله مغول و ویرانیهای آن غیر از تعدادی بنا در شهرهای مراغه و تبریز و سلطانیه اکثر بناهای این شیوه در عهد تیمور و جانشینان او ساخته شده اند. چون ماوراءالنهر آسیای میانه ( خراسان شرقی ) و افغانستان جزو قلمرو تیمور بودند، لذا تعدادی از این بناها در این شهرها قرار دارند. تیمور با آنکه مانند گذشتگان خود بسیاری از بناها را ویران و مردم شهرها را قتل عام کرد، لکن بسیاری از شهرها و اماکن مقدس را از ویرانی مصون داشت. هنر و معماری در دوره تیموری به اوج تازه ای از کمال رسید که مرکز آن سمرقند بود. تیمور مهندسان ماهر و معماران کارآزموده و هنر مندان مختلف را از سراسر قلمرو پهناور خود به خدمت فرخواند و در سمرقند بسیاری از بناهای شایان توجه را بنا کرد. در ایران بویژه در خراسان کنونی نیز تعدادی بنای باشکوه احداث کرد که امروزه از شاهکارهای معماری ایران به شمار می روند که به شرح مختصری درباره آن ها پرداخته می شود:

مدرسه غیاثیه خرجرد یا خرگرد:

 این بنا در نیمه قرن نهم هجری در شهرستان خواف ساخته شد. بنا از نظر معماری یکی از بناهای مهم شیوه آذری است. این مدرسه توسط قوام الدین شیرازی از معماران معروف و برجسته عهد تیموری و پسرش غیاث الدین ساخته شد. بنا برجستگی ها و فرورفتگی های متنوع و پلان جالبی دارد و دارای نسبتهای دقیق چهارایوانی است. حیاط آن چهارگوش و دارای گچبری ها و کتیبه سازی های زیبا و مقرنس های پرکار و تودرتو است. نمای درخور ستایش آن کوتاه و پهن می نماید، درعمق سردری برازنده قرار دارد.تمام نمای ساختمان حالتی افقی و خوابیده را القا می کند که شیوه ای تازه در معماری عصر تیموری است.

مسجد گوهرشاد مشهد:

 در مجاورت مرقد مطهر حضرت امام رضا ( ع ) مسجدی عظیم و زیبا که بانی آن گوهرشاد خاتون یا گوهرشادآغا همسر شاهرخ پسر تیمور است، ساخته شد. سردر آن شیوه سمرقندی دارد که مزین به تزئینات تورفتگی و پیش آمدگی است که عمق و نیرو به بنا می بخشد. مناره های ضخیم برج مانند که در کنار گوشه های خارجی نمای سردر و به صورت برجسته قرار گرفته تا زمین ادامه دارد. سراسر نما و طاق نماهای حیاط از بهترین نوع آجر لعابدار و کاشی معرق پوشیده شده است. معمار آن قوام الدین شیرازی است که بانی بسیاری از بناهای عصر شاهرخ پسر تیمور است. بنا مربوط به دوره دوم شیوه آذری است. قسمت اعظم بنا ( گنبدخانه و ایوان آن ) در سی سال اخیر به کلی بازسازی و کلا" از بتون ساخته شده اند.

در دوره دوم شیوه آذری تعداد زیادی بنا در خارج از ایران کنونی و در

خراسان بزرگ ( آ سیای میانه ) ساخته شده است که تماما" در قرن نهم ساخته شده اند که بعضی از آنها عبارتند از:

مجموعه آرامگاه های شاه زند سمرقند که بناهای مقبره ای هستند و تزئینات و ملحقات آن تماما" شیوه آذری دارند،

مسجد بی بی خاتون در سمرقند،

گور امیر در سمرقند که معمار آن را محمدبن اصفهانی ذکر کرده اند، مدرسه گوهرشاد در هرات افغانستان که به وسیله معمار معروف قوام الدین شیرازی ساخته شده است،

مدرسه الغ بیک در سمرقند،

مقبره ابونصرپارسا در غزنین افغانستان،

مسجد بزرگ کالبان و مناره معروف آن در شهر بخارا،

مدرسه میرعرب در بخارا،

مسجد و مدرسه طلاکاری در سمرقند،

کاخ مجلل تیمور در زادگاهش کش که نزدیک به بیست سال طول کشید بسیار باشکوه بوده و خرابه ها آن هنوز باقی است،

مصلی و مدرسه هرات در افغانستان و بسیاری از بناهای دیگر.